Summary (TL;DR): Σε αυτό το μικρό αφιέρωμα θα ακολουθήσουμε τη διαδρομή που έκανε το still life, η νεκρή φύση, ως ξεχωριστό είδος στη ζωγραφική από τον 17ο αιώνα, μέχρι σήμερα που αποτελεί ξεχωριστό είδος στη φωτογραφία. Κατά τη διάρκεια των δεκαετιών υπήρξαν σημαντικές διαφοροποιήσεις στο πώς οι ζωγράφοι μάς χάρισαν ζωγραφικά έργα με νεκρές φύσεις, επηρεασμένοι από τα κινήματα της τέχνης. Με παρόμοιο τρόπο, θα δούμε πως μεταμορφώνεται και το still life στη φωτογραφία, από την αρχή της ιστορίας μέχρι και σήμερα στο πλαίσιο της καλλιτεχνικής φωτογραφίας, αλλά και της εφαρμοσμένης – διαφημιστικής φωτογραφίας.
Ο όρος Still Life και πώς πρωτοεμφανίζεται
Με τον όρο «Still Life» (Νεκρή Φύση – natura morta – nature morte) αρχικά στη ζωγραφική και μετέπειτα στη φωτογραφία αναφερόμαστε στην απεικόνιση άψυχων αντικειμένων, που έχουν επιλεγεί και τοποθετηθεί, με τρόπο που να υπονοείται ή και να γίνεται μια δήλωση του καλλιτέχνη. Συνηθίζεται να τονίζεται η φόρμα, η υφή και η σύνθεση, ενώ οι λεπτομέρειες είναι αυτές που έχουν τις περισσότερες φορές τη μεγαλύτερη σημασία.
To Still Life στη ζωγραφική
Το still life, αν και υπάρχει από την αρχαιότητα σε πολλές εκφάνσεις της τέχνης, όπως στην τέχνη των ψηφιδωτών, η εμφάνισή του ως ανεξάρτητο είδος ζωγραφικής τοποθετείται χρονικά στην περίοδο της Αναγέννησης. Όταν ο Michelangelo Merisi da Caravaggio (1571-1610) δημιουργεί με ρεαλιστικό τρόπο τον πίνακα με τίτλο Basket of Fruit το 1599, κάνει την αρχή για την ανάκαμψη του still life στην τέχνη, μετά από μια απουσία αρκετών αιώνων.
Η φύση, που μέχρι τότε αποτυπωνόταν στους ζωγραφικούς πίνακες κυρίως μέσα από τοπία, αποκτά παρουσία στα ζωγραφικά έργα μέσα από ολάνθιστες και καλά μελετημένες συνθέσεις. Λουλούδια και πολλών ειδών άνθη σε απλά ή περίτεχνα ανθοδοχεία, φρούτα σε φρουτιέρες, καθώς και κανάτες με κρασί ή πιατέλες με λαχταριστά εδέσματα, αλλά και άλλα αντικείμενα αρχίζουν να ζωγραφίζονται κατά κόρον. Από τη μια, αντανακλούν τη διάθεση του καλλιτέχνη, τη ματιά και τις βαθύτερες σκέψεις του, ανάλογα με τη σύνθεση που αυτός επιλέγει, με τα χρώματα και με το ύφος. Από την άλλη, ζωγραφικοί πίνακες με αυτή τη θεματολογία ήταν άριστες επιλογές για να κοσμούν τις τραπεζαρίες των πολυτελών κατοικιών και να δελεάζουν αγοραστές, απευθυνόμενοι στους φιλότεχνους αριστοκράτες. Έτσι, το still life ή αλλιώς η «νεκρή φύση» γίνεται ένας ξεχωριστός κλάδος της Ολλανδικής ζωγραφικής, με τεράστιο ενδιαφέρον και προοπτικές καλλιτεχνικής έκφρασης και δημιουργικότητας.
Πηγή: Sothebys https://www.sothebys.com/en/articles/still-life1s-through-the-ages
Η νεκρή φύση ως πεδίο πειραματισμού και έκφρασης των ζωγράφων
Οι καλλιτέχνες πειραματίστηκαν σε μεγάλο βαθμό μέσα από τις συνθέσεις τους και τη ζωγραφική νεκρής φύσης. Τόσο σε επίπεδο απόδοσης των σχημάτων, της φόρμας, των χρωμάτων και της αποτύπωσης των φωτοσκιάσεων, της διάθλασης ή της αντανάκλασης του φωτός και της οπτικής γωνίας, όσο και σε επίπεδο εννοιολογικής προσέγγισης μέσα από τα αντικείμενα που επέλεγαν να χρησιμοποιήσουν.
Στα ζωγραφικά έργα που συναντούμε στην Ιταλία, στην Ισπανία, στις Κάτω Χώρες και σε άλλες χώρες της Ευρώπης απεικονίζονται κρανία, κεριά, κλεψύδρες, λουλούδια, φρούτα και άλλα αντικείμενα, με σημειολογικές προεκτάσεις. Μέσα από αυτά στόχος των καλλιτεχνών είναι να «σχολιάσουν» έννοιες όπως η ομορφιά, η αφθονία, η ματαιοδοξία, η θνητότητα της ανθρώπινης φύσης, η φθορά, το ανικανοποίητο και άλλες.
Vanitas
Vanitas (λέξη στα λατινικά και σημαίνει ματαιοδοξία) είναι ένα είδος ζωγραφικής νεκρής φύσης που γνώρισε ακμή στις Κάτω Χώρες στις αρχές του 17ου αιώνα. Ένας πίνακας vanitas περιλαμβάνει αντικείμενα με συμβολισμούς γύρω από τον θάνατο, την παροδικότητα και τη ματαιότητα των υλικών αγαθών και των επίγειων απολαύσεων. Με τη θεματολογία του προτρέπει τον θεατή να αναλογιστεί πως όλα είναι εφήμερα και πως όλα έχουν έναν κύκλο ζωής. Κρανία, βαριά δερματόδετα βιβλία, κρύσταλλα, αντικείμενα αξίας, ρολόγια, εδέσματα και άλλα στοιχεία που συνδέονται με τον χρόνο, τις απολαύσεις, αλλά και τον θάνατο, κυριαρχούν στους πίνακες vanitas, η οποίοι ακμάζουν μέχρι τα μέσα του 17ου αιώνα. Χρόνια μετά, κερδίζουν πάλι την προσοχή και αποτελούν αρκετά συχνά έμπνευση για τους φωτογράφους που δραστηριοποιούνται στο still life photography.
Τον 17ο αιώνα η νεκρή φύση “ανθίζει” ως ξεχωριστός τομέας στη ζωγραφική
Κατά τον 17ο αιώνα, οπότε και φτάνουμε στην “χρυσή εποχή” για το still life, οι ζωγραφικοί πίνακες με νεκρές φύσεις είναι ευρέως διαδεδομένοι.
Αποτυπώνονται σε αυτούς με ακρίβεια και ρεαλιστικό ύφος όλες οι λεπτομέρειες των συνθέσεων, που δημιουργούνται για να διακοσμήσουν τους τοίχους των επαύλεων των αριστοκρατών, αλλά και της μεσαίας τάξης που στο μεταξύ πλούτιζε και αναρριχούταν κοινωνικά σε ανώτερα στρώματα.
Παράλληλα, αποτελούν απτές αποδείξεις της δεξιοτεχνίας των καλλιτεχνών, που απέδιδαν με απόλυτη λεπτομέρεια και αληθοφάνεια όλα τα στοιχεία των αντικειμένων της σύνθεσης που ζωγράφιζαν.
Αυτό ακριβώς το στοιχείο, όπως θα δούμε πιο κάτω, αλλάζει ριζικά στους επόμενους αιώνες, όταν οι ζωγράφοι «απελευθερώνονται» από την ανάγκη να αποδείξουν τη δεξιοτεχνία τους με την αποτύπωση της πραγματικότητας.
Με κυριότερη διαπίστωση πως το θέμα δεν είναι πάντα πρωταρχικής σημασίας, αλλά πως από διάφορα αντικείμενα μπορεί να προκύψει ένα αριστουργηματικό έργο και να περάσουν μηνύματα οι ζωγράφοι πορεύονται στον 17ο αιώνα και εξελίσσουν την τέχνη τους.
Σύγχρονος του Caravaggio είναι ο Ισπανός ζωγράφος Juan Sanchez Cotán (1560–1627) που μας έχει χαρίσει ορισμένα από τα ωραιότερα ζωγραφικά έργα νεκρής φύσης. Μάλιστα, πολλά από τα έργα του αποτελούν έμπνευση για σύγχρονους φωτογράφους still life και πιο συγκεκριμένα αποτελούν αφετηρία έρευνας, που τροφοδοτεί με ιδέες τη διαφημιστική φωτογραφία.
Χαρακτηριστικά ζωγραφικά έργα νεκρής φύσης είναι οι πίνακες του Willem Kalf (1619 – 1693), ενώ και οι περισσότεροι πίνακες του Jan Vermeer van Delft (1632-1675) θα μπορούσαμε να πούμε πως είναι νεκρές φύσεις, με τη διαφορά ότι σε αυτές υπάρχει ανθρώπινη παρουσία. Αρκετά έργα του αποπνέουν μέσα από την απλότητά τους ένα βαθύτερο όραμα του καλλιτέχνη, όπως η γυναίκα που στέκεται μπροστά στο παράθυρο και αδειάζει το γάλα από μια κανάτα στο δοχείο – κύπελλο. Ο ζωγράφος αποδίδει εξαιρετικά όμορφα και «απαλά» την υφή, το χρώμα και τις φόρμες, ενώ μέσα από το έργο του επιδιώκει, πέραν των άλλων, να αναδείξει και να αποδείξει και τη δεξιοτεχνία του. Και φυσικά το πετυχαίνει, όπως και οι περισσότεροι σύγχρονοί του καλλιτέχνες. Μάλιστα, στο συγκεκριμένο πίνακα του Βερμέρ, ο θεατής μπορεί ακόμα και να «νιώσει», μέσα από την ηρεμία και την απαλότητα των περιγραμμάτων των αντικειμένων και των υφασμάτων, ό, τι ένιωθε ο καλλιτέχνης καθώς αποτύπωνε το φως που έμπαινε από το παράθυρο.
Ο 18ος αιώνας στη ζωγραφική νεκρών φύσεων
Τον 18ο αιώνα, με αφορμή την ίδρυση της Γαλλικής Ακαδημίας Τεχνών στο Παρίσι το 1648, η Γαλλία γίνεται το κέντρο της ευρωπαϊκής τέχνης και ζωγραφικής, ενώ η Βιομηχανική Επανάσταση και η Γαλλική Επανάσταση επηρεάζουν σε σημαντικό βαθμό τις τέχνες. Η ανακάλυψη της φωτογραφίας στις πρώτες δεκαετίες του 19ου αιώνα αλλάζει το πώς αποδίδονται οι νεκρές φύσεις στη ζωγραφική και παράλληλα εισάγει το είδος still life στη φωτογραφία.
Σπουδαίοι ζωγράφοι δημιουργούν έργα με νεκρές φύσεις. Ανάμεσά τους οι Eugène Delacroix, Gustave Courbet, Édouard Manet, Claude Monet, Paul Cézanne, Vincent van Gogh, Pablo Picasso, Georges Braque, Henri Matisse κ.α. γράφουν την ιστορία του still life στη ζωγραφική στα χρόνια που ακολουθούν. Απαλλαγμένοι από την ανάγκη για πιστή αντιγραφή της πραγματικότητας, αφού η φωτογραφία ανέλαβε στην αρχή της ιστορίας της αυτό το ρόλο.
Τις νέκρες φύσεις του Paul Cézanne (1839 – 1906) δεν τις χαρακτηρίζει η τέλεια απόδοση της πραγματικότητας και της αληθοφανούς όψης – εικόνας των αντικειμένων της σύνθεσης. Στην εποχή του το Still Life περνά σε μια επόμενη φάση, καθώς οι καλλιτέχνες παύουν να προσπαθούν να αποδείξουν την δεξιοτεχνία τους με την απόλυτα σωστή απόδοση του θέματός τους. Τον Σεζάν δεν τον απασχολούν τα ίδια ζητήματα με το παρελθόν και δεν διστάζει να αμφισβητήσει τις εδραιωμένες μεθόδους στη ζωγραφική. Δίνει βάρος σε άλλα στοιχεία του πίνακά του, όπως για παράδειγμα στην ισορροπία που θέλει να έχει, αλλά και στην θέση και σχέση των αντικειμένων μεταξύ τους, όπως και στην καλύτερη οπτική τους από τον θεατή, προμηνύοντας αυτό που γνωρίζουμε ως «μοντέρνα τέχνη».
Πηγή: National Gallery of Art https://www.nga.gov/collection/art-object-page.45986.html
Ο Georges Seurat (1859 – 1891) εισάγοντας την τεχνική του πουαντιγισμού (pointillisme) στη ζωγραφική τέχνη, έρχεται και απλοποιεί ακόμα περισσότερο τα σχήματα από τον Σεζάν, οδηγώντας το still life σε ακόμα πιο “αφηρημένα” μονοπάτια. Όταν το 1888 ο Vincent Willem van Gogh (1853 – 1890) δημιουργεί το έργο του “15 Sunflowers in a vase” γίνεται πλήρως αντιληπτό πως οι καλλιτέχνες αφήνουν όλο και περισσότερο πίσω τους τους κανόνες της πιστής απόδοσης των πραγμάτων. Αν η παραποίηση της προοπτικής ή η παραμόρφωση των αντικειμένων εξυπηρετούσαν τους σκοπούς του καλλιτέχνη, δεν δίσταζε να “εργαλειοποιήσει” αυτές τις αρχές για να πετύχει τον σκοπό του, ο καθένας. Για παράδειγμα, όταν ο Σεζάν ζωγράφιζε μια νεκρή φύση, είχε ως κύριο σκοπό να διερευνήσει τις σχέσεις μεταξύ των αντικειμένων, των χρωμάτων και των σχημάτων, οπότε τολμούσε και άλλαζε την προοπτική για να το πετύχει. Ο Βαν Γκογκ, από την άλλη μεριά, επιδίωκε μέσα από το έργο του να εκφράσει αυτό που αισθανόταν και η δική του επιλογή ήταν να παραμορφώνει τα σχήματα των αντικειμένων του θέματός του.
Ο 20ος αιώνας, επανασυστήνει το still life, καθώς αυτό ενσωματώνει με πιο δημιουργικό τρόπο το προσωπικό ύφος του κάθε καλλιτέχνη και τα ρεύματα της τέχνης, με χαρακτηριστικό παράδειγμα τον Pablo Picasso (1881-1973) και τα έργα still life στο κίνημα του Κυβισμού.
Πηγή: MOMA https://www.moma.org/collection/works/78748
Πηγή: Widewalls https://www.meer.com/en/2682-the-pop-object-the-still-life-tradition-in-pop-art
Still Life στη Φωτογραφία
To είδος Still Life, ως μια φυσική συνέχεια, αναπτύχθηκε και στη φωτογραφία από την αρχή της ιστορίας της. Η ανάγκη για μεγάλους χρόνους έκθεσης στα πρώτα χρόνια της φωτογραφίας ήταν ένας από τους κύριους λόγους που γνώρισε άνθιση η φωτογράφιση still life από τόσο νωρίς.
Η πρώτη φωτογραφία still life που γνωρίζουμε είναι η φωτογραφία του Nicéphore Niépce (1765-1833) που απεικονίζει ένα στρωμένο τραπέζι φαγητού, ενώ και οι υπόλοιποι φωτογράφοι του 19ου αιώνα πειραματίστηκαν πολύ με τη φωτογραφία νεκρής φύσης.
Τα πρώτα χρόνια η έμπνευσή τους προερχόταν κυρίως από τους ζωγραφικούς πίνακες των ζωγράφων του 17ου και 18ου αιώνα. Έτσι, νεκρές φύσεις με λουλούδια σε ανθοδοχεία, πλουσιοπάροχα γεύματα σε στρωμένα τραπέζια, νεκροκεφαλές ή φρούτα και λαχανικά ήταν τα κυριότερα αντικείμενα στις συνθέσεις των φωτογραφιών.
Ειδικά, στα πρώτα χρόνια της ιστορίας της, φωτογράφοι όπως ο William Henry Fox Talbot (1800-1877), ο Roger Fenton (1819-1869) και ο Adolphe Braun (1812-1877), δεξιοτέχνης στις συνθέσεις του με λουλούδια, αναπαριστούν νεκρές φύσεις με λουλούδια και φρούτα, επηρεασμένοι θεματικά από τους ζωγραφικούς πίνακες της εποχής τους.
Το still life στα πρώτα χρόνια της ιστορίας της φωτογραφίας
Η καλλιτεχνική και η διαφημιστική still life φωτογραφία είναι οι συνηθέστερες επιμέρους κατηγορίες αυτού του είδους φωτογραφίας, ενώ και η φωτογραφία φαγητού συγκαταλέγεται πλέον στο ίδιο είδος.
Όπως ήταν αναμενόμενο, λόγω της φύσης της, η φωτογραφία still life αποτελεί πεδίο δημιουργικού πειραματισμού για τους φωτογράφους όλων των εποχών.
Η απεικόνιση αντικειμένων με έμφαση στη σύνθεση, στις φόρμες, στις υφές και στον φωτισμό υπηρετήθηκε από τους πρώτους κιόλας φωτογράφους που διδασκόμαστε στην ιστορία της φωτογραφίας.
Φωτογράφοι όπως οι Paul Strand, André Kertész, Josef Sudek, Edward Weston, Irving Penn έχουν δημιουργήσει φωτογραφίες still life που εμπνέουν τις επόμενες γενιές φωτογράφων. Μέχρι και σήμερα γίνονται αφορμή για να δημιουργηθούν νέες εικόνες προσεγγίζοντας τες με σύγχρονη ματιά και ύφος.
Ποιος/ποια δεν έχει μελετήσει τις πιπεριές και τα άλλα λαχανικά που φωτογράφησε με αξεπέραστο τρόπο ο Edward Weston. Ποιος/ποια φωτογράφος δεν διδάχθηκε το still life και τη διαφημιστική φωτογραφία, μελετώντας από νωρίς τις φωτογραφίες του Irving Penn και ποιος δεν πειραματίστηκε με ανάλογες ιδέες. Ποιος/ποια νέος/α φωτογράφος δεν θαύμασε τα χαρακτηριστικά still life των André Kertész και Josef Sudek που κατάφερναν να κάνουν το συνηθισμένο να είναι ο πρωταγωνιστής. Όπως ένα ταπεινό πιρούνι να δεσπόζει μέσα στο φωτογραφικό κάδρο.
Οι φωτογραφίες νεκρής φύσης δημιουργούνται συνηθέστερα σε περιβάλλον στούντιο, όπου ο φωτογράφος έχει τον έλεγχο όλων των επιμέρους παραμέτρων που επηρεάζουν τη φωτογραφία τους. Επιλέγουν τα αντικείμενα, μελετούν τη σύνθεσή τους, δημιουργούν τις φωτιστικές συνθήκες. Βεβαίως, still life φωτογραφία γίνεται πολύ συχνά και με φυσικό φωτισμό.
Πηγή: Irving Penn Foundation https://irvingpenn.org/
Still life στη σύγχρονη φωτογραφία
Το still life ως είδος φωτογραφίας αξιοποιείται τόσο στη διαφήμιση, την καλλιτεχνική και την εννοιολογική φωτογραφία, όσο και στην φωτογραφία φαγητού και γάμου. Ανάλογα, λοιπόν, με την κατηγορία της φωτογράφησης, ο φωτογράφος είναι καλλιτεχνικά ελεύθερος να κάνει τις επιλογές που τον ικανοποιούν και θα τον οδηγήσουν σε ό, τι έχει οραματιστεί. Ειδικά στην καλλιτεχνική still life φωτογραφία, αλλά συχνά και στη διαφημιστική, ο φωτογράφος «μιλάει» μέσα από κάθε λεπτομέρεια που έχει σκεφτεί και αποδώσει στη φωτογραφία του. Ενώ και στο food photography η επιρροή από ζωγραφικούς πίνακες με νεκρές φύσεις που περιλαμβάνουν φρούτα και λαχανικά είναι συχνά ολοφάνερη.
Τα αντικείμενα έχουν συμβολισμούς, τα χρώματα μαρτυρούν διαθέσεις, η θέση κάθε στοιχείου στη σύνθεση έχει σημασία και ο φωτογράφος είναι αυτός που σκηνοθετεί, καδράρει, φωτίζει και δίνει πνοή στα αντικείμενα. Δημιουργεί την ατμόσφαιρα που θέλει, μεταδίδει συναισθήματα, κάνει μια δήλωση ή σχολιάζει κάτι που τον απασχολεί, κάτι που τον αγγίζει. Αλλά και εξιστορεί αυτά που πλάθει με τη φαντασία του και βλέπει με τα μάτια της ψυχής.
Στη σύγχρονη φωτογραφία, το still life συνεχίζει να εξελίσσεται και επειδή δεν υπάρχουν όρια στη φαντασία, στη δημιουργικότητα και στην ανάγκη για έκφραση, αυτό το είδος φωτογραφίας φαίνεται να μην έχει, επίσης, όρια. Παραμένει ένα πεδίο για πειραματισμό, αλλά και ένας τρόπος για να «μιλήσει» ο καλλιτέχνης για έννοιες που τον ιντριγκάρουν, ακόμα και μέσα από την «ακαταστασία» και την «αταξία» που θα επιλέξει να επικρατεί στο κάδρο του.
Πηγή: Art and Commerce https://www.artandcommerce.com/artists/photographers/Julia-Hetta/Still-Life/British-Vogue-nbsp
Πηγή: https://publicdelivery.org/wolfgang-tillmans-still-life
Βιβλιογραφία & Διαδικτυακές Πηγές:
Gombrich, E. H. 1994. Το χρονικό της τέχνης, μτφ. Λ. Κασδαγλή. 16η έκδοση. Αθήνα: Μ.Ι.Ε.Τ.
Sothebys.com https://www.sothebys.com/en/articles/a-very-brief-history-of-still-life
Britannica.org https://www.britannica.com/art/still-life-painting
Επισκεφτείτε επίσης τη Gallery με τίτλο Eggscape στην κατηγορία still life και δείτε τις φωτογραφίες
©Vivi Kotoula – LionsInTheRoom | Επιτρέπεται η χρήση του άρθρου για εκπαιδευτικούς σκοπούς και για δημοσιεύσεις ή δράσεις που στοχεύουν στην καλλιέργεια και στην ανάπτυξη της καλλιτεχνικής παιδείας, με την απαραίτητη προϋπόθεση να γίνεται αναφορά της πηγής και να υπάρχει παραπομπή μέσω ενεργού link στην παρούσα σελίδα.
