Summary (TL;DR): Στο άρθρο αυτό αναφερόμαστε σε ορισμένα από τα κινήματα της τέχνης στις αρχές του 20ου αιώνα και στο πώς αυτά επέδρασαν και επιδρούν στην τέχνη της φωτογραφίας. Μεγάλοι φωτογράφοι της εποχής βρίσκονται ανάμεσα στους καλλιτέχνες που διαμόρφωσαν και ακολούθησαν τα ρεύματα αυτά. Μάλιστα, με το έργο τους δίνουν ερεθίσματα μέχρι και σήμερα στους νεότερους φωτογράφους. Ειδικότερα, θα σταθούμε στον Κονστρουκτιβισμό και στον Σουπρεματισμό που άνθισαν στη Ρωσία, καθώς και στον Βορτισισμό που αναπτύχθηκε κυρίως στο Λονδίνο.
Σουπρεματισμός, Κονστρουκτιβισμός & Βορτισισμός
Η μελέτη γύρω από τα καλλιτεχνικά ρεύματα αποτελεί για κάθε φιλότεχνο άνθρωπο ένα διαρκές ταξίδι, που εμπλουτίζει την καλλιέργειά του σε καλλιτεχνικό και πνευματικό επίπεδο. Ειδικά για τους φωτογράφους, το θεωρητικό υπόβαθρο που αποκτούν, μαθαίνοντας ιστορία και μελετώντας τα κινήματα της τέχνης, συνιστά εφόδιο που τους δίνει τη δυνατότητα να πειραματιστούν και να εμβαθύνουν στην τέχνη της φωτογραφίας. Τους δίνει το έναυσμα να αρχίσουν να σκέφτονται «out of the box». Και να είναι όλο και περισσότερο δεκτικοί σε οτιδήποτε δεν συμπίπτει ή δεν ακολουθεί πιστά τους κανόνες που πρωτομαθαίνουν όταν αρχίζουν να ασχολούνται με τη φωτογραφία.
Σουπρεματισμός (Suprematism)
Ο Σουπρεματισμός (Suprematism) είναι ένα κίνημα ζωγραφικής και εμπίπτει στην «αφηρημένη τέχνη». Με βασικό εμπνευστή του τον Kazimir Malevich, ο Σουπρεματισμός πρωτοεμφανίστηκε στις αρχές του 20ου αιώνα στη Ρωσία, παράλληλα με τον Κονστρουκτιβισμό, ως ένα από τα ρεύματα – κινήματα που αποτέλεσαν τη Ρωσική Πρωτοπορία.
Ο Malevich εμπνέεται τον Σουπρεματισμό ως την καθαρότερη μορφή κυβισμού και γενικά θεωρεί πως η αντικειμενικότητα δεν συμβαδίζει με την τέχνη. Υποστηρίζει πως όλα τα ορατά αντικείμενα, η φύση, οι απεικονίσεις για οτιδήποτε έχει υλική υπόσταση είναι χωρίς σημασία. Και μάλιστα πιστεύει πως είναι αυτά ακριβώς που έφτασαν να “πνίγουν” την τέχνη στο πέρασμα των χρόνων.
Η ιδέα του Σουπρεματισμού είναι πως το μόνο που έχει ουσία και αξία είναι το αίσθημα, αποκομμένο από το περιβάλλον και ανώτερο από οτιδήποτε υλικό. Αυτό ακριβώς επιδιώκει να “παρουσιάσει”. Το αίσθημα, μέσα από ανατρεπτικά – ειδικά για εκείνη την εποχή – έργα, όπως το περίφημο “Μαύρο τετράγωνο σε λευκό φόντο” του Malevich. Σε αυτά απουσιάζουν οι απεικονίσεις αντικειμένων και δίνεται έμφαση στην αίσθηση που δημιουργείται και αναδύεται μέσα από σχήματα, υφές και χρώματα. Η ιδέα και τα έργα του Σουπρεματισμού είναι απαλλαγμένα από οτιδήποτε συμβολικό ή υλικό θα τα συνέδεε με θρησκευτικές, πολιτικές ή άλλες προεκτάσεις και «συστήνουν» τον Σουπρεματισμό ως μια καθαρή εκδοχή και εξέλιξη του Κυβισμού.
Ο Μάλεβιτς, ειδικά με το έργο του «Black Square», θέλησε να «απελευθερώσει» την τέχνη και να κάνει σαφές με τον πιο αποφασιστικό τρόπο πως τέχνη είναι κάτι πολύ ανώτερο και αφηρημένο, είναι συναίσθημα. Και πως σίγουρα η τέχνη δεν είναι εξαρτημένη από την αντικειμενική απεικόνιση για να υπάρξει. Ούτε έχει ανάγκη να συνδέεται ή να υπηρετεί θρησκείες και να αναπαριστά έννοιες, αντικείμενα και καταστάσεις. Γι’ αυτό και με το συγκεκριμένο έργο του, που έγινε το έμβλημα του Σουπρεματισμού, επιδιώκει να δείξει πως η καλλιτεχνική έκφραση και δημιουργία δεν περιορίζεται στη περιγραφή και την αναπαράσταση του ορατού κόσμου, αλλά πραγματώνεται πολύ πέρα από αυτή, σε ένα ευρύτερο πλαίσιο απόλυτης αφαίρεσης
Αποσπάσματα από το Μανιφέστο του Σουπρεματισμού
Ο Σουπρεματισμός ανήκει στα πρώτα κινήματα αφηρημένης τέχνης και ειδικότερα εκφράζει τη γεωμετρική αφαίρεση. Στο Μανιφέστο του Σουπρεματισμού (From Cubism and Futurism to Suprematism in Art) διαβάζουμε μεταξύ άλλων:
«[…]Με τον όρο Σουπρεματισμός εννοώ την υπεροχή του καθαρού συναισθήματος στη δημιουργική τέχνη. Για τον Σουπρεματιστή τα οπτικά φαινόμενα του αντικειμενικού κόσμου είναι, από μόνα τους, χωρίς νόημα – το σημαντικό πράγμα είναι το συναίσθημα […]
Ο ακαδημαϊκός νατουραλισμός, ο νατουραλισμός των ιμπρεσιονιστών, ο σεζανισμός, ο κυβισμός κ.λπ, όλα αυτά, κατά κάποιο τρόπο, δεν είναι τίποτα περισσότερο από διαλεκτικές μέθοδοι που, ως τέτοιες, σε καμία περίπτωση δεν καθορίζουν την πραγματική αξία ενός έργου τέχνης.[…]
Το συναίσθημα είναι ο καθοριστικός παράγοντας … και έτσι η τέχνη φτάνει στη μη αντικειμενική αναπαράσταση μέσω του Σουπρεματισμού. Φτάνει σε μια “έρημο” στην οποία τίποτα δεν μπορεί να γίνει αντιληπτό παρά μόνο το συναίσθημα. […]
Όταν, το 1913, στην απελπισμένη προσπάθειά μου να απελευθερώσω την τέχνη από το έρμα της αντικειμενικότητας, κατέφυγα στην τετράγωνη μορφή και εξέθεσα έναν πίνακα που δεν αποτελούνταν παρά από ένα μαύρο τετράγωνο σε λευκό πεδίο, οι κριτικοί και, μαζί τους, το κοινό αναστέναξαν: “Ό,τι αγαπήσαμε χάθηκε. Βρισκόμαστε σε μια έρημο… Μπροστά μας δεν υπάρχει τίποτε άλλο παρά ένα μαύρο τετράγωνο σε λευκό φόντο!” […]
Όχι πια «ομοιώματα της πραγματικότητας», όχι ιδεαλιστικές εικόνες, τίποτα άλλο παρά μια έρημος. Αλλά αυτή η έρημος είναι γεμάτη από το πνεύμα της μη αντικειμενικής αίσθησης που διαπερνά τα πάντα. […]
Ο Σουπρεματισμός είναι η εκ νέου ανακάλυψη της καθαρής τέχνης, την οποία, με την πάροδο του χρόνου, την είχε επισκιάσει η συσσώρευση «πραγμάτων». […]
Το μαύρο τετράγωνο σε λευκό φόντο ήταν η πρώτη μορφή με την οποία εκφράστηκε το μη αντικειμενικό συναίσθημα. Το τετράγωνο = συναίσθημα, το λευκό φόντο – πεδίο = το κενό πέρα από αυτό το συναίσθημα. […]»
Καλλιτέχνες Σουπρεματιστές είναι μεταξύ άλλων οι Lyubov Popova, Aleksandra Ekster, Olga Rozanova, καθώς και El Lissitzky, έργα του οποίου έχουν μείνει στην ιστορία ως χαρακτηριστικά έργα του Κονστρουκτιβισμού που ακολουθεί.
Κονστρουκτιβισμός (Constructivism)
Ο Κονστρουκτιβισμός (Constructivism) είναι ένα από τα γνωστά κινήματα της μοντέρνας τέχνης και άνθησε στη Ρωσία πριν την Ρωσική επανάσταση του 1917. Ακριβέστερα, ο Κονστρουκτιβισμός διαδέχθηκε τον Κυβισμό, παράλληλα με τον Σουπρεματισμό του Kazimir Malevich, το 1914 στη Ρωσία, έχοντας ως πρωτοστάτη τον Vladimir Tatlin. Γυρίζοντας την πλάτη στην ιδέα “δημιουργούμε τέχνη για την τέχνη” υιοθετεί μια πιο πρακτική προσέγγιση, που εστιάζει στον ρόλο και τη χρήση της τέχνης για κοινωνικούς σκοπούς. Ο Κονστρουκτιβισμός στρέφει το ενδιαφέρον στα σύγχρονα υλικά και στις τεχνικές λεπτομέρειες. Και υποστηρίζει τη δημιουργία τέχνης με υλικά και αντικείμενα που δεν προορίζονται αποκλειστικά για τέχνη. Παράλληλα, εκφράζει σε όλους τους τόνους τον θαυμασμό στις κατασκευές, τις μηχανές και την βιομηχανική ανάπτυξη, φανερά επηρεασμένος από τον Φουτουρισμό και τις ιδέες του.
Το κίνημα του Κονστρουκτιβισμού εντοπίζεται, αρχικά, κυρίως σε έργα γλυπτικής και ζωγραφικής, όπως άλλωστε είναι αναμενόμενο, αφού ο Vladimir Tatlin, που αποκαλείται “πατέρας” του κινήματος, εμπνεύστηκε από τα κυβιστικά έργα του Πικάσο, όταν βρέθηκε στο ατελιέ του γνωστού ζωγράφου στο Παρίσι το 1913. Τότε ήρθε σε επαφή με έργα κολάζ, αλλά και με μια σειρά από τρισδιάστατα έργα του Pablo Picasso, που δημιούργησε με διάφορα scrap υλικά και εντυπωσιάστηκε από το αποτέλεσμα. Ένα αποτέλεσμα που θα μπορούσε να χαρακτηριστεί “κατασκευασμένο” (constructed), αποτελώντας γι’ αυτόν πρόκληση να πειραματιστεί σε δικά του constructed έργα. Αυτή ήταν και η αρχή για να γεννηθεί το κίνημα του Contructivism (Κονστρουκτιβισμού) και να διαρκέσει από το 1914 μέχρι και το 1930.
Στον Κονστρουκτιβισμό, η έμφαση δίνεται στα υλικά, στον όγκο, στην κατασκευή και στην επαναστατική προσέγγιση ως προς το τι είναι τέχνη και τι αποτελεί έργο τέχνης. Επιστρατεύονται υλικά, όπως το μέταλλο, το ξύλο, το γυαλί και άλλα βιομηχανικά υλικά και οι καλλιτέχνες του κινήματος “κατασκευάζουν” έργα τέχνης σε ρόλο… Μηχανικού. Έργα που θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν για να υπηρετήσουν τις ανάγκες της κοινωνίας. Αλλά και έργα με πολιτικό περιεχόμενο, όπως οι αφίσες με τις εμφανείς επιρροές από τα κολάζ και τα κινήματα του Κυβισμού και του Φουτουρισμού, που επεδίωκαν να περάσουν μηνύματα. Και να εμπνεύσουν τους ανθρώπους να επαναδημιουργήσουν τις κοινωνίες με βάση ένα νέο μοντέλο, ένα μοντέρνο μοντέλο.
Από το πιο γνωστά έργα του Κονστρουκτιβισμού και ίσως το πρώτο που γνωστοποιεί ευρέως το καλλιτεχνικό κίνημα, είναι o “Πύργος του Τάτλιν”. Το μοντέλο του Βλαντιμίρ Τάτλιν για το Μνημείο της Τρίτης Κομμουνιστικής Διεθνούς, που όμως παρέμεινε μοντέλο και δεν ολοκληρώθηκε ποτέ ως συνεδριακό κέντρο και βάση της Κομμουνιστικής Τρίτης Διεθνούς. Κατασκευασμένο από υλικά όπως ο σίδηρος και το γυαλί και με χαρακτηριστικό τη γεωμετρία των όγκων του, εκπέμπει δυναμισμό και την αύρα του μοντέρνου. Χαρακτηριστικά έργα του κινήματος είναι επίσης οι αφίσες, που συνδυάζουν το φωτομοντάζ (photomontage) φωτογραφιών, έντονες αντιθέσεις μεταξύ κόκκινου χρώματος και μαύρου, αλλά και τυπογραφία με έντονα στοιχεία, εισάγοντας τον Κονστρουκτιβισμό και στις εφαρμοσμένες τέχνες.
Μεταξύ των πιο σημαντικών καλλιτεχνών της περιόδου είναι οι Alexander Rodchenko, El Lissitzky, Varvara Stepanova,Aleksandra Ekster, Lyubov Popova, Alexander Vesnin και Ilya Chashnik, που επηρέασαν σε σημαντικό βαθμό τις γραφικές τέχνες, τη φωτογραφία, τη ζωγραφική, την τυπογραφία, την αρχιτεκτονική.
Το κίνημα του Κονστρουκτιβισμού έγινε διεθνές, καθώς απλώθηκε στον υπόλοιπο κόσμο, όπως για παράδειγμα στη Γερμανία, όπου και άνθησε από το 1920 μέχρι τη δεκαετία του ’50, ενώ πολλοί Κονστρουκτιβιστές δίδαξαν στη σχολή Bauhaus. Το De Stijl εμπνεύστηκε επίσης σε σημαντικό βαθμό από τα εκφραστικά εργαλεία του Κονστρουκτιβισμού και επέκτεινε την ιδέα της τέχνης ως αντικείμενο, χρησιμοποιώντας νέα υλικά.
Κονστρουκτιβισμός και φωτογραφία
Όπως αναφέρθηκε και πιο πάνω, ο Κονστρουκτιβισμός είναι ένα κίνημα που αφορά και τη φωτογραφία, με έναν από τους πιο γνωστούς και σημαντικούς εκπροσώπους να είναι ο Alexander Rodchenko, σχεδιαστής και φωτογράφος. Οι φωτογραφίες που εντάσσονται στο κίνημα χαρακτηρίζονται από δυναμισμό και έχουν ως κοινά στοιχεία τις ιδιαίτερες και όχι συνηθισμένες γωνίες λήψεις, την χρήση του φωτός με έναν ξεχωριστό τρόπο που συχνά οδηγεί σε “αφηρημένα” φωτογραφικά έργα, αλλά και τη χρήση της προοπτικής ως εκφραστικό εργαλείο.
Πέρα από τον Alexander Rodchenko, που ως φωτογράφος χρησιμοποιεί τις ενδιαφέρουσες γωνίες λήψης, την προοπτική και τις σκιές ως κύρια εκφραστικά μέσα, ένας ακόμα γνωστός καλλιτέχνης που εντάχθηκε στο κίνημα του Κονστρουκτιβισμού και ασχολήθηκε και με τη φωτογραφία είναι ο Laszlo Moholy-Nagy. Ο Moholy-Nagy έχει να παρουσιάσει εκπληκτικά φωτογράμματα, από την περίοδο που εκφράζεται μέσα στο πλαίσιο του Κονστρουκτιβισμού, αλλά και φωτογραφίες από ιδιαίτερες γωνίες λήψεις, όπως για παράδειγμα από ψηλά. Αλλά, έχει να παρουσιάσει και τρισδιάστατα έργα, κατασκευασμένα από υλικά όπως το μέταλλο και το γυαλί.
Γνωστοί επίσης για τις φωτογραφίες, τα collage και τα photomontage τους είναι και οι Gustav Klutsis και El Lissitzky.
Μερικοί από τους σύγχρονους ζωγράφους και φωτογράφους, που φαίνεται να εμπνέονται από τον Κονστρουκτιβισμό είναι μεταξύ άλλων οι David Hockney και Barbara Kruger.
Βορτισισμός (Vorticism)
Ο Βορτισισμός ή Βορτικισμός (Vorticism) είναι καλλιτεχνικό και λογοτεχνικό κίνημα των αρχών του 20ου αιώνα, με μικρή χρονική διάρκεια, που αναπτύχθηκε κυρίως στο Λονδίνο. Επίσημα ιδρύθηκε από τον Wyndham Lewis, εκδότη του περιοδικού BLAST, το 1914. Ως εναλλακτική εκδοχή στον Κυβισμό και τον Φουτουρισμό, αντιτίθεται στην τέχνη της εποχής του, που υπακούει στις επιταγές της Ακαδημίας και σε οτιδήποτε συνδέονταν με τη Βικτωριανή εποχή . Απορρίπτει τα γυμνά και τα τοπία, για τις γεωμετρικές φόρμες, οδηγώντας την τέχνη στην κατεύθυνση της αφαίρεσης και αποτελώντας ένα από τα πρώτα ρεύματα αφηρημένης τέχνης.
Το Μανιφέστο του Βορτισισμού υπογράφηκε από τους Aldington, Arbuthnot, Atkinson, Gaudier Brzeska, Dismorr, Hamilton, Pound, Roberts, Sanders, Wadsworth and Lewis. Μπορείτε να δείτε και να διαβάσετε το Μανιφέστο του Βορτισισμού εδώ.
Στις σημαντικές φυσιογνωμίες του Βορτισισμού ανήκουν ο ποιητής Ezra Pound, στον οποίο αποδίδεται και ο όρος Vorticism, ο ζωγράφος και λογοτέχνης Wyndham Lewis, ο T.S. Eliot και άλλοι. Στο περιοδικό BLAST που εκδίδεται από τα μέλη του κινήματος, παρουσιάζονται καλλιτέχνες που ανήκουν σε αυτό, όπως γνωστοί ζωγράφοι, ποιητές, γλύπτες, λογοτέχνες, printmakers, σκιτσογράφοι και φωτογράφοι. Οι όροι γύρω από τον Βορτισισμό προέρχονται από τη λέξη vortex (δίνη, στρόβιλος) και επινοήθηκαν – γεννήθηκαν από τον Ezra Pound ως αναφορά στα συναισθήματα και στην εκφραστική δύναμη που προσπαθούσαν να απελευθερώσουν οι καλλιτέχνες στα έργα τους.
Ένας από τους πιο γνωστούς φωτογράφους της εποχής, που άφησε το στίγμα του στο συγκεκριμένο κίνημα, είναι ο Alvin Langdon Coburn, με τα Vortographs που λάνσαρε ως ιδέα και καλλιτεχνικό έργο.
Το 1916 ο Alvin Langdon Coburn, γνώρισε τον ποιητή Ezra Pound και αυτός τον εισήγαγε στο κίνημα των Βορτικιστών στο Λονδίνο. Η νέα οπτική αισθητική του Βορτισισμού ενθουσίασε τον Coburn και τότε άρχισε να πειραματίζεται και να επανεξετάζει το φωτογραφικό του στυλ. Επιχείρησε να δημιουργήσει μια σειρά φωτογραφικών πειραμάτων και να αποδείξει πως η φωτογραφία μπορούσε να είναι αφαιρετική και να αποτελεί τέχνη χωρίς να αποτελεί ακριβές αντίγραφο του πραγματικού κόσμου. Δίκαια συγκαταλέγεται στους πρωτοπόρους της μη αντικειμενικής φωτογραφίας, καθώς μέσα από τους πειραματισμούς του εφηύρε τα Vortographs, τα οποία, στην ουσία, μπορούν να θεωρηθούν τα πρώτα έργα αφηρημένης φωτογραφίας (Abstract Photography).
Για τη δημιουργία αυτών των φωτογραφιών χρησιμοποιούνται καθρέπτες σε τριγωνική (συνήθως) διάταξη για την αποτύπωση του θέματος (ενός αντικειμένου για παράδειγμα), σαν ένα είδος καλειδοσκοπίου.
Πιο συγκεκριμένα, για την παραγωγή αυτών των εικόνων ο Coburn επινόησε ένα όργανο που έμοιαζε με καλειδοσκόπιο και είχε τρία καθρεφτάκια στερεωμένα μεταξύ τους, τα οποία, όταν τοποθετούνταν πάνω από το φακό της φωτογραφικής μηχανής, αντανακλούσαν την εικόνα και το αποτέλεσμα ήταν σαν να την «έσπαγαν». Ο Ezra Pound, σε συνέχεια του όρου Βορτισισμός, ονόμασε αυτό το όργανο Vortoscope και τις φωτογραφίες Vortographs.
Οι Vortographs του Coburn εκτέθηκαν για πρώτη φορά το 1917 στο Camera Club του Λονδίνου. Αν και το κίνημα του Βορτισισμού δεν είχε μεγάλη διάρκεια, το αντίκτυπό του ήταν σημαντικό, ειδικά στη φωτογραφία. Ο Coburn άνοιξε τον δρόμο στην αφηρημένη εκδοχή της τέχνης της φωτογραφίας και παραμένει ένας από τους πιο επιδραστικούς φωτογράφους του είδους.
Επισκεφτείτε επίσης τη Gallery με τίτλο Swiss And France In B&W στην κατηγορία Street Photography και δείτε τις φωτογραφίες
Βιβλιογραφία & Διαδικτυακές Πηγές:
Μανώλης Μπαμπούσης, Διαδρομές της φωτογραφίας στην τέχνη, Σημειώσεις μαθήματος, Εργαστήριο Φωτογραφίας, ΑΣΚΤ, 2004
Newhall, B., The history of photography, (1986), εκδ. The Museum of Modern Art, Ν.Υ.
https://www.theguardian.com/artanddesign/2015/jun/05/vorticism-wyndham-lewis-exhibition-june-1915-100-years-ago
http://vorticism.co.uk/
https://www.artsy.net/artist/alvin-langdon-coburn
https://www.artsy.net/
http://www.artnet.com/
https://monoskop.org/Constructivism
© Vivi Kotoula – LionsInTheRoom | Επιτρέπεται η χρήση του άρθρου για εκπαιδευτικούς σκοπούς και για δημοσιεύσεις ή δράσεις που στοχεύουν στην καλλιέργεια και στην ανάπτυξη της καλλιτεχνικής παιδείας, με την απαραίτητη προϋπόθεση να γίνεται αναφορά της πηγής και να υπάρχει παραπομπή μέσω ενεργού link στην παρούσα σελίδα.